door Giles Fraser
Orgineel: Unherd – How woke is Nietzsche?
Hij geloofde in zelf-ID voordat het cool was
“Er zijn geen feiten,” zei Nietzsche, “alleen interpretaties.” Sommigen denken dat de filosoof, die op deze dag in 1900 overleed, gek werd door syfilis; anderen denken dat hij hersenkanker had. Maar wat ook de oorzaak van zijn dood moge zijn, een soort waanzin is zijn nalatenschap geweest – de waanzin die ontstaat wanneer de waarheid eenvoudigweg wordt beschouwd als een kwestie van perspectief, “een beweeglijk leger van metaforen“, zoals Nietzsche het beschreef. De waarheid is wat we zeggen dat ze is, benadrukte hij, wat we willen dat ze is. Het is een plastisch begrip, onderworpen aan onze wil.
De werkelijkheid – de waarheid – was vroeger iets waar we ons aan moesten aanpassen, waar we mee om moesten gaan. Tegenwoordig is de werkelijkheid ondergeschikt aan de wil, precies zoals Nietzsche voorspelde.
Wat ooit een abstract idee was in de filosofie, is nu een verontrustende realiteit geworden. Waar we vroeger beweerden dat de werkelijkheid ons bepaalde gegevenheden verschafte, beweren velen nu dat we onszelf kunnen loskoppelen van die gegevenheden, en onszelf kunnen construeren op basis van onze wil alleen. Het voor de hand liggende voorbeeld is het debat over sekse en gender. Vroeger dachten we dat het biologische geslacht een gegeven was; nu beschouwen sommigen het steeds meer als iets dat alleen maar “toegewezen” is. En dat ons gender, ons zelfbeeld, als metafysisch primair moet worden beschouwd. Vroeger leefde een transseksueel zijn leven alsof hij van een andere sekse was; nu beweert men dat hij die andere sekse is, een verandering die niet door de biologie tot stand is gebracht maar door de wil, door het te willen. De werkelijkheid – de waarheid – was vroeger iets waar we ons aan moesten aanpassen, waar we mee om moesten gaan. Tegenwoordig is de werkelijkheid ondergeschikt aan de wil, precies zoals Nietzsche voorspelde.
Nietzsche geloofde in de meest radicale vorm van zelf-ID, lang voordat het in de mode was. Inderdaad, de extreme versie hiervan is niet het transseksualisme maar het transhumanisme. Nietzsche voorspelde de opkomst van de Ubermensch, de supermens wiens capaciteiten de beperkingen van de gewone mens te boven gingen. “Lieve Moeder Natuur“, schreef de transhumanist Max More in 1999, “wij mensen – uw nakomelingen – komen naar u toe om iets te zeggen. Ongetwijfeld heeft u uw uiterste best gedaan. Maar, met alle respect, we moeten zeggen dat u in veel opzichten slecht werk hebt geleverd met de menselijke constitutie.” De menselijke natuur ligt niet vast, maar moet worden verbeterd, zelfs worden overwonnen, met behulp van wetenschap, technologie en een ethiek die is opgebouwd rond individuele vrijheid.
Zoals wij de tirannie van de Vader God hebben afgeworpen, zo moeten wij ook de tirannie van Moeder Natuur afwerpen. Wij zullen de meesters zijn van onze biologie, niet andersom. De Ubermensch van Nietzsche is als een kunstenaar die zichzelf maakt alsof hij een kunstwerk is. Niets kan zijn of haar onbelemmerde creativiteit in de weg staan, zelfs niet de biologie of de werkelijkheid zelf. “De mens is iets dat overwonnen zal worden“, aldus sprak Zarathustra, Nietzsche’s profeet van de Ubermensch. Het enige wat Nietzsche niet voorspeld had, is dat de technologie het middel zou zijn van deze revolutie in wat het is om mens te zijn.
In de beginjaren van Nietzsche studies werd aangenomen dat, omdat de Nazi’s zich tot zijn ideeën aangetrokken voelden, Nietzsche zelf wel een soort medestander moest zijn geweest. Maar dat was hij niet. Een deel van de reden waarom fascisten zijn opvattingen zo sympathiek vonden, is dat hij de nadruk legde op het concept van wil en macht boven waarheid. Als de waarheid eenvoudigweg een beweeglijk leger van metaforen is – in plaats van iets daarbuiten, vaststaand, wachtend om ontdekt te worden – dan wordt wat als waarheid geldt vastgesteld door macht en bewering, niet door onpartijdige observatie of zorgvuldig luisteren. Vroeger noemden we dat liegen. Maar voor Nietzsche is de waarheid wat ik beweer dat het is. Dit is dus waar Donald Trump of Boris Johnson een raakvlak hebben met woke links. Ondanks al hun oppervlakkige antipathie delen ze een zeer vergelijkbare metafysische ruimte.
En deze filosofische gelijkenis zou ons erop moeten wijzen dat de transbeweging – in ruime zin opgevat als het overwinnen van Moeder Natuur – niet noodzakelijk een links of progressief idee is. Het kan net zo goed door rechts worden geplunderd. Met zwarte bivakmutsen op, schreeuwen boze mannen hatelijke obsceniteiten naar vrouwen, leggen zij diegenen het zwijgen op waarvan hun woorden onaanvaardbaar worden geacht, en zwepen zij de menigte op. Bij de nieuwe linkerzijde heerst een ambivalentie ten opzichte van het vrije woord, en zelfs een felle antipathie tegen Israël. Iedereen noemt tegenwoordig iedereen een fascist, maar nieuw links lijkt meer en meer op wat we vroeger als fascisten zagen. Beiden bewonderen Nietzsche.
Natuurlijk, er is een groot verschil tussen Nietzsche en de woke cultuur: Nietzsche verachtte slachtoffers. Hij stond erop dat de wrokkige machtelozen – typisch christenen – hun verbeelding hadden gebruikt als wapen tegen de sterken door datgene wat wij normaal als goed beschouwen op de kop te zetten. Dit is wat de slachtoffermentaliteit in stand houdt:
“Alleen zij die lijden zijn goed, alleen de armen, de machtelozen, de nederigen zijn goed; de lijdenden, de behoeftigen, de zieken, de lelijken, zijn de enige vromen, de enigen die gered worden, de zaligheid is voor hen alleen, terwijl jullie rijken, de edelen en machtigen, jullie eeuwig goddeloze wreedaardigen, wellustigen, onverzadigbaren, goddelozen, jullie zullen eeuwig ellendigen, vervloekten en verdoemden zijn.”
Dat deze passage kan worden opgevat als een manifest van het nieuwe politiek links, toont aan hoe Nietzsches beweeglijk leger van metaforen onze huidige opvatting van het politieke spectrum kan destabiliseren. Als waarheid een wilsstrijd is, zogenaamd een kenmerk van de culturele oorlog, en politieke assertiviteit de weergave is van de publieke wil, dan is er geen reden waarom links de oude “aristocratische” waarden die Nietzsche zo bewonderde, niet zou kunnen uit-schreeuwen, uit-manoeuvreren, uit-intimideren en uit-marcheren.
Als de waarheid met een hoofdletter W sterft, rest ons alleen nog de strijd om de dominantie.
Toen Nietzsche de dood van God verklaarde, verklaarde hij niet alleen dat religie voorbij was; hij begroef ook het idee dat waarheid iets vaststaands is. In navolging van Nietzsche zijn generaties progressieve activisten gaan geloven dat waarheid iets is dat gemaakt is en niet gevonden. Iets dat moet worden gecreëerd in de ketel van technologische vindingrijkheid en politieke assertiviteit.
Op dit moment ondersteunt dit filosofisch standpunt een soort linkse run. Maar dat zal niet altijd zo blijven. En wanneer Nietzsche zijn verbintenis met rechts hernieuwt, zouden we wel eens nog verder kunnen afdalen in antipathie en waanzin. Als de waarheid met een hoofdletter W sterft, rest ons alleen nog de strijd om de dominantie.
Macht heeft gelijk. Dat is de reden waarom, naarmate de cultuuroorlogen verdiepen, je mij in de kerk zal vinden, op mijn knieën, voor mijn dode God. Een dode God die – Nietzsche zou teleurgesteld zijn het te horen – weigert te sterven.
Origineel