Transspijt is mogelijks 33%

Zorgvuldigheid in de Nederlandse genderzorg

In Nederland doen we het zorgvuldig. Dat was de reactie van het Amsterdam UMC¹, het Radboud UMC en UMCG en demissionair Minister voor Medische Zorg Pia Dijkstra² op het Cass Review en het medische transschandaal in het Verenigd Koninkrijk. In dit artikel leggen wij uit dat dit onzin is en er bij ‘genderbevestigende’ zorg geen zorgvuldigheid KAN zijn op basis van de huidige onderzoeken wereldwijd.

De klinisch-psycholoog van het ziekenhuis

Wij gingen in één van de Nederlandse ziekenhuizen in gesprek met een klinisch-psycholoog van de genderkliniek. Eerst was er een uitleg en vervolgens stelden we een confronterende vraag: ‘Wat is het transspijtpercentage?’
Er volgde het verwachte antwoord: ‘Dat is een lastige vraag en weten we niet goed.’
We zijn in Nederland sinds 1987 bezig met geslachtsnabootsende zorg en we weten het spijtpercentage niet? De enige vraag die ze hadden moeten onderzoeken is niet gedaan: Hoe vergaat het de patiënten na medicalisatie en chirurgie? Er volgde een discussie.
Hij herhaalde zijn antwoord en breidde dit uit: ‘We weten het niet goed, maar het percentage is laag, tussen de 1-3%.’
Dat hij met die getallen kwam, is geen toeval. Maar opmerkelijker is dat hij een dubbel antwoord gaf. Enerzijds ‘weten we het niet’, anderzijds is het ‘erg laag’. Dat mengt niet goed met elkaar en is zeker niet geruststellend. Het dubbele antwoord suggereert namelijk dat de transspijt ergens zweeft tussen de 1% en 3% en dat is glashard onwaar. De ruis ligt juist buiten de 3%.

Definities en taal

Er is geen vaste en heldere definitie van wat transspijt exact is. Iemand die gecastreerd is heeft een heel ander type spijt dan iemand die op tijd stopt met medicatie, laat staan iemand die zijn sociale transitie stopzet. Er is immers sprake van onomkeerbaarheid en omkeerbaarheid en de mate van leed is zeer verschillend.
Ook het woord trans zelf roept vragen op. Wat is trans nu eigenlijk? Dat je iets voelt? Dat je in kleding loopt van het andere geslacht? Dat je hormonen neemt, maar verder je organen nog gewoon in tact zijn? Of dat je chirurgische ingrepen hebt gehad? Genderspeak is zeer problematisch, want we weten continu niet wat er nu exact bedoelt wordt. Heldere definiëring is eigenlijk onmogelijk.

En laten we de wereld ook niet mooier afspiegelen dan zij is: Hitchcock baseerde het hoofdkarakter Norman Bates in de film Psycho op ‘transgender’ Ed Gein. Een extreem voorbeeld, maar een subgroep onder transseksuelen zijn de zogenaamde autogynefielen (AGP) en daarvan is bekend dat deze problematisch vaak seksueel problematisch en crimineel gedrag vertonen. Er bestaan griezels en AGP is een parafilie. Norman en Ed zijn stereotypen van de extreemste vorm van APG. Het no true Scottman-argument gaat niet op: Iedereen
is immers trans in genderspeak, ook Norman en Ed en mildere griezels.

27 studies

De benoeming van 1-3% verbaasde me niet. Vaak wordt de metastudie Regret after Gender-affirmation Surgery: A Systematic Review and Meta-analysis of Prevalence³ aangehaald als bron dat transspijt ‘maar 1-3%’ is. Deze meta-analyse is de opsomming van de meest belangrijke studies over transspijt en het is daarom terecht om hiernaar te verwijzen. Echter deze getoonde statistiek heeft een zeer groot probleem: loss of follow-up-bias. Oftewel de verdwenen deelnemers. Om tot een goede conclusie te komen moet er correctie komen op de wel gemeten meetresultaten. Dat lukt vaak niet of wordt vermeden, en dat maakt de conclusie eigenlijk onmogelijk.⁴

Op Twitter heeft de ijverige gendercriticus Michelle Alleva uitgezocht hoe het werkelijk zit met de transspijt gekoppeld aan de loss of follow-up.⁵ Alleva is zelf een detransitioner. Om dit artikel leesbaar te houden een opsomming die zij deed in een apart overzicht rechts. De gemiddelde transspijt is inderdaad ‘maar 2,2%’. De gemiddelde loss of follow-up echter is 30,9%. Waarom weigeren deelnemers mee te doen aan een na-onderzoek? Uiteraard kan dat zijn dat ze geen zin hadden, of bijvoorbeeld geëmigreerd, maar vermoedelijk steken er veel pijnlijkere redenen achter waarom er zo’n hoge uitval was: Schaamte en spijt, omdat je een foute keuze hebt gemaakt en verder wilt leven en vooral niet bezig wilt blijven met die rampzalige beslissing. Of je pleegde zelfmoord of stierf op welke manier dan ook, mogelijk doordat je lichaam ongezond was geworden na transitie. Ook dan is er immers loss of follow-up. We weten het vooral niet. En juist omdat we het niet weten, is de transspijt niet ‘maar 2,2%’, maar ‘mogelijk zelfs 33,1%’. Dat is nogal een ander getal.

Vaak wordt de studie van Wiepjes (2018)⁶ ook aangehaald, omdat dit de grootste cohort-studie is. En deze studie is voor ons nog belangrijker, omdat dit de Nederlandse situatie betreft. Bij deze studie is de loss of follow up 36%. Nog slechter dat de 27 studies qua ruisfactor. De loss of follow up roept tevens vragen op. Mensen die een chirurgisch traject ondergingen moeten in principe levenslang medicatie krijgen. Hoe kunnen deze personen dan in zo’n hoge mate uit beeld raken? Maar hier in Nederland doen we het gelukkig zorgvuldig, aldus de Nederlandse genderklinieken en minister Dijkstra.

In een gesprek dat we hadden met de Ierse psychotherapeut Stella O’ Malley, had zij een fraaie vergelijking: ‘Het is alsof je de fitnesszaal inloopt en dan vraagt wie er graag komt sporten. Iedereen! De rest die geen zin heeft zit thuis.’

‘Er zijn drie soorten leugens: leugens, verdomde leugens en statistieken’

Mark Twain/Benjamin Disraeli⁷

Statistiek

Het is te lang geleden dat wij tijdens onze opleiding de standaardafwijking (σ) en correlatiecoëfficiënt (r) uit moesten rekenen, maar iedereen die dit wel eens heeft gedaan weet dat de bovenstaande data ronduit bizar en volkomen onbruikbaar zijn als bewijs dat spijt ‘maar 2,2%’ is. De onderzoeken zijn abominabel slecht. Op elke beta-opleiding zou je direct moeten stoppen met dergelijke studieresultaten. Maar dat is nog niet het ergste: Bij een twijfelachtige uitkomst tel je de ruis juist op bij het mogelijke risico en schrijf je deze vooral niet weg. Dat is fraude. De studie van Wiepjes benoemt de loss of follow-up terloops verstopt in de lange tekst, maar niet helder in de conclusie. De klinisch-psycholoog vermeed in ons gesprek tevens de ruis. Dat maakt zowel de hoofdstudie alsook de uitspraak van de zorgspecialist onzorgvuldig.

Hoeveel tijd zit er tussen transitie en na-onderzoek?

Naast de schokkende ruis van 30,9% (of dus 36% in NL) is er nog een ander probleem: transspijt treedt vaak pas na een lange periode op. Veel van de bovengenoemde studies meten tijdens of tot relatief kort na de transitie. Meestal zijn patiënten kort na de transitie juist opgelucht, omdat ze eindelijk het moeilijke traject hebben afgerond. Dit verschijnsel staat bekend als gendereuforie. Maar na de honeymoon-periode komen er levensfasen met onweer, en dan blijkt dat alle vroeger gemaakte keuzes toch complexer liggen in de realiteit.
De gemiddelde tijd voor het optreden van transspijt na transitie is tien jaar.^{8 9} Dit maakt alle bovengenoemde studies en de extreme ruis nog groter en problematischer.

Groeiende kritiek

Een groeiend aantal kritische artikelen en studies volgen elkaar momenteel in een razend tempo op.^{10 11 12 13 14} Het is eigenlijk niet meer bij te houden hoeveel publicaties er ineens verschijnen over de keerzijde van het ‘genderbevestigende’ zorgmodel. YouTube-bekentenissen over spijt en lichamelijke klachten duiken in recentere tijd massaal op.¹⁵ Het blijkt toch allemaal niet zo ideaal te zijn voor velen. Een opvallende studie in deze reeks toonde aan dat 30% van de personen die ‘in transitie’ gingen, na vier jaar niet langer de noodzakelijke hormonen nemen.¹⁶ De redenen voor detransitie kunnen breder liggen dan enkel spijt, bijvoorbeeld vanwege gezondheidsklachten. Het is in ieder geval een signaal die mijn zorg over ‘mogelijk zelfs 33,1%’ bevestigt.
Recent verscheen het Cass Review, dat in lijn ligt met deze reeks aan kritische publicaties, en het lijkt erop dat dit de eindfase inluidt van het genderbevestigende model, hoewel Nederland voorlopig ontkent dat er iets aan de hand is. De WPATH Files van Mia Hughes^{17 18} vormt in de lijst met recente kritische stukken wel het hoogtepunt, of eigenlijk het allerdiepste dieptepunt.¹⁹ Terecht spreekt Michael Shellenberger, publicist van dit document, van het Heftigste Medische Schandaal Ooit.^{20 21} Op het Reformatorisch Dagblad na²²
negeerden de Nederlandse media deze publicatie volledig.²³

‘Van transitie word je niet gelukkig’

Het gesprek met de klinisch-psycholoog ging dieper dan enkel de vraag naar hoeveel procent transspijt heeft. Die vraag is namelijk onvolledig. De werkelijke vraag moet zijn of mensen een verbeterd leven krijgen door geslachtsnabootsende zorg. En nu komt de meest opzienbarende uitspraak van de klinisch-psycholoog: ‘Van transitie word je niet gelukkig.’ Wij: ‘Huh? Waarom doen we het dan?!’
De klinisch-psycholoog heeft deze uitspraak meerdere malen herhaald tijdens ons gesprek. Wij waren zeer verrast dat dit zo openlijk werd toegegeven en begrijpen het nog altijd niet.
Een goede inkijk in hoe genderideologisch er in Nederland gedacht wordt vanuit genderklinieken komt naar voren in de podcast A Wider Lens aflevering 66.²⁴ Eén van de zeldzame interviews waarin Annelou de Vries en Thomas Steensma onvoorbereid stevig ondervraagd worden. De Vries is jeugdpsychiater en chef van de Amsterdamse kliniek en Steensma is haar collega en psycholoog. Samen zijn zij in Nederland de belangrijkste aanstuurders/verdedigers van het huidige beleid. In aflevering 69 evalueren de twee interviewers na, nog altijd tamelijk verbijsterd over wat voor antwoorden ze kregen.²⁵

Geen controlegroep

Doordat zowel psychologische zorg als medische en chirurgische zorg worden geboden, is het niet te onderscheiden waarom een patiënt nu eigenlijk gelukkiger is geworden. Is dat omdat hij of zij zichzelf beter heeft leren begrijpen door de psychotherapie? Of komt het door de fysieke lichaamsaanpassing? Deze vraag is onmogelijk te beantwoorden zonder een controlegroep. Vaak wordt het argument aangehaald dat onderzoek met een controlegroep (RCT) onethisch zou zijn^{11 26 27 28 29 30 31}, zoals ook door Annelou de Vries van het Amsterdam UMC wordt gesteld.³² Dit is echter een genderactivistisch standpunt en discutabel. De basis van Evidence Based Medicine (EBM) is namelijk dat er getest wordt met een controlegroep.³³ Indien een zorgtraject niet voldoet aan EBM-criteria, is het experimenteel. Is het niet juist onethisch om een experimentele vorm van zorg los te laten op een grote groep zonder hierover eerst breed in de maatschappij een open debat te voeren over wat EBM, controlegroepen en experimentele zorg precies zijn? Of niet-EBM wel zo verstandig is voor deze personen met psychisch leed? Een groep patiënten die bovendien in hoofdmoot bestaat uit kinderen en kwetsbare jongeren met een homoseksuele geaardheid en psychische comorbiditeiten. De diagnostische overschaduwing valt eigenlijk niet langer te ontkennen bij de genderideologisch vervuilde klinieken.

80% Desistence

Desistence betekent dat je gevoel verandert en je je weer goed voelt met je geboortegeslacht. Voor de huidige toename in transgenderzorg werd hier al veel onderzoek naar gedaan, en de meeste jonge kinderen groeiden over hun verwarring heen zonder noodzaak tot transitie. De percentages verschillen per studie, maar gemiddeld ligt dit significant hoog: ongeveer 80%.³⁴ Voor de huidige, nieuw opkomende groep tieners en adolescenten met geslachtsverwardheid is volledig onbekend hoeveel er zullen desisteren. Dit benadrukt
de noodzaak om het gevoel van het individu niet als leidend te nemen in de zorg. Desondanks gebeurt dit juist wel in Nederland, wat de kans op nog meer spijt na transitie vergroot. Zodra men ontwaakt uit deze trend…

De juiste vragen en het stiekeme Dentons Document

Doordat er geen onderzoek is gedaan met een controlegroep, kan er geen goede uitspraak gedaan worden over de toename van levenskwaliteit door transitie. We weten het simpelweg niet, naast de enorme reeds vaak benoemde loss of follow-up, die juist het tegenovergestelde suggereert. Wereldwijd is het onderzoek niet adequaat uitgevoerd. Daardoor blijven we zitten met de halfslachtige gissing naar het transspijtpercentage. Dit is echter slechts een oppervlakkige afgeleide van de echt wezenlijke vragen:

• Is er sprake van verbeterd leven? (Het wat eenvoudig geformuleerde antwoord van klinisch-psycholoog (‘Je wordt er niet gelukkig van.’) wijst naar nee.)
• Hoe weegt mentaal verbeterd welzijn op tegen de duidelijk aangetoonde grootschalige lichamelijke problematiek waar transseksuelen mee te kampen hebben? (zoals 30% incontinentie, 100% onvruchtbaarheid, 30% orgasmeproblematiek, diabetes, hart- en vaatziekten, dementie, MS, hersteloperaties, etc.)
• Hoe weegt het succes van de gelukkige patiënt op tegen de trieste gevallen die naderhand juist slechter zijn gaan functioneren?

Maar ook breder dan enkel het individu:

• Hoe verhoudt het welzijn van transseksuelen zich tot de algemene maatschappelijke rust?
• Hoe wenselijk is het dat vrouwen moeten inschikken in hun privacy, toiletgebruik, sport en gevangenisomstandigheden?

Deze kwestie gaat veel verder dan enkel het zorgtraject en vraagt om een intensief en breed publiek debat waarbij de socioloog, de criminoloog, de vrouwenrechtendeskundige en de cultuurfilosoof net zo’n grote stem verdienen als het genderteam. Via het Dentons Document³⁵ heeft de genderzorg dit debat opzettelijk vermeden en dat is verwijtbaar. Zij doen alsof dit enkel een medische kwestie is en geen culturele. De Britse schrijver Graham Linehan heeft twee onthullende artikelen geschreven over deze verborgen kant van de
genderactivistische zorg.^{36 37} Met het oog op ethiek, transparantie en zorgvuldigheid is het goed om even stil te staan bij wat hier exact is gebeurd. Er is politiek bedreven over een zorgtraject.

Dr Az Hakeem en ongelezen genderkritische literatuur

Het argument over het stellen van de juiste vraag komt niet van mijzelf. Professor Az Hakeem werkte twaalf jaar bij de Tavistock-kliniek in het Verenigd Koninkrijk. Voor degenen die niet bekend zijn: deze kliniek is vergelijkbaar met de genderkliniek voor jongeren van het Amsterdam UMC. Hakeem werkte hier van 1999 tot 2011, dus lang voordat het aantal patiënten met genderdysforie explosief toenam, wat sinds ongeveer 2012 begon en vanaf 2016 sterk steeg. Vaak wordt bekritiseerd dat de Britse kliniek haar taak steeds meer verwaarloosde, wat nauwkeurig is beschreven door Hannah Barnes in haar boek Time to Think.^{38 39} Hakeem speelt een prominente rol in dit boek. Destijds, samen met klokkenluider Sue Evans, zag Hakeem al dat het genderbevestigende zorgmodel in zijn fundamentele werkprotocol onzorgvuldig was. Vanaf het begin ging het al mis. Het model dat destijds werd gehanteerd, was rechtstreeks overgenomen uit Nederland. Met andere woorden, ook in Nederland ging het vanaf het begin al mis.

Hakeem runt momenteel het enige post-operatieve psychotherapieprogramma ter wereld voor transseksuelen met psychische problemen. Hakeem schreef het boek Detrans: When transition is not the solution⁴⁰, waarin hij zijn inzichten uiteenzet: volgens zijn ervaring heeft ongeveer 30% van de transseksuelen spijt van de operatie. Hij beschrijft ook uitgebreid hoe je met behulp van groepstherapie verkeerde keuzes van transpatiënten zoveel mogelijk kunt voorkomen. Tevens presenteert hij in het boek een meetmethode om de persistentie van genderdysforie zo goed mogelijk te meten. Deze vorm van groepstherapie en de meetmethode voor persistentie worden in Nederland niet toegepast.

De klinisch-psycholoog die wij spraken, had Hakeems boek niet gelezen. We kregen de indruk dat hij de naam Az Hakeem niet eens kende. Het boek van Hannah Barnes had hij evenmin gelezen. Ook de boeken van Debra Soh⁴¹, Abigail Shrier⁴², Kathleen Stock⁴³, Helen Joyce44 en de WPATH Files¹⁸ van Mia Hughes had hij niet gelezen. Dit zijn zo ongeveer alle kritische boeken over dit onderwerp en stuk voor stuk bestsellers met hoge recensiebeoordelingen in Engelstalige kwaliteitsmedia. Publicaties van de Nederlandse ziekenhuizen zijn veelal voorzien van een bronnenlijst. Er zijn twee belangrijke publicaties gedaan in 2023 en 2024: Mijn Gender Wiens Zorg⁴⁵, gepubliceerd door het Radboud en ZonMW41 en Evaluatie van de kwaliteitsstandaard Transgenderzorg – somatisch⁴⁶, gepubliceerd door Kennisinstituut van de Federatie Medisch Specialisten. In beide publicaties ontbreken wederom bovengenoemde boeken in de bronnenlijsten. Het feit dat deze boeken, evenals de WPATH Files, totaal genegeerd worden door de Nederlandse zorg, maakt op mij geen zorgvuldige indruk.

Deze filosofische boeken gaan diep in op sociologie, de huidige maatschappij, ROGD, jongerencultuur, jongerenproblematiek, Transhausen by proxy, geïnternaliseerde homofobie, de rol van newspeak in waarheidsvinding en de ideologische agenda van genderactivistische organisaties. Dit is niet eenvoudigweg een medisch probleem, maar in hoofdzaak een cultureel probleem. En dat laatste kun je niet onderzoeken via methodes uit de zorg; daarvoor heb je historici, filosofen, sociologen, massapsychologen, onderzoeksjournalisten en semantici nodig. En die worden, afgaande op de bronnenlijst, niet geconsulteerd. De genderzorg beweert vaak multidisciplinair te werken, maar er is juist een medische monocultuur ontstaan die blind is voor cultuur en maatschappij.

Cognitief-Dissonante Ontkenning

Het laatste probleem dat benoemd moet worden, is de cognitieve-dissonantie in relatie tot het welzijn na een ‘genderbevestigende’ zorgtraject. Als je een lelijke tatoeage hebt laten zetten, vergt het tijd en moed om te erkennen dat hij mislukt is. Het is een extra stap om hem vervolgens weg te laten laseren. De cognitieve dissonantie bij geslachts- en borstamputaties kan waarschijnlijk nog veel groter zijn dan bij een onschuldige tatoeage. Een amputatie kan immers niet worden teruggedraaid. In de Verenigde Staten spreken vooraanstaande genderchirurgen zoals Marci Bowers eufemistisch over een ‘gender journey’, waarmee ze op walgelijke wijze de verantwoordelijkheid volledig bij de patiënt leggen: Het is jouw reis, jouw avontuur. Voor velen is toegeven dat ze een verkeerde keuze hebben gemaakt simpelweg geen optie, omdat het zou betekenen dat hun ‘reis’ eindigt zoals in de film Thelma and Louise: Het ravijn in.

We zijn ons bewust van de gevoeligheid om naar Valentijn de Hingh te refereren, maar hij heeft het onderstaande zelf gezegd in een interview met Elle magazine⁴⁷ en we herhalen slechts zijn woorden. We laten aan u als lezer over om zelf zijn antwoord te interpreteren, maar verzoeken u tevens om uw oordeel voor uzelf te houden en niet luidruchtig te uiten. Dit zou Valentijn immers kunnen schaden.

Waarvan heb je het meeste spijt?
‘Oef, lastig.’ Ze aarzelt en stottert een beetje. ‘Nou, ik… Spijt wil ik het niet noemen, maar er is wel iets wat ik spijtíg vind. Als ik kijk naar mijn eigen identiteit en hoe die zich de laatste jaren heeft ontwikkeld… Ik had altijd het idee dat je in je transitie van het ene naar het andere hokje gaat, naar man of vrouw, een van de twee. Dat je dan ergens arriveert. Maar zo voelde het voor mij eigenlijk nooit. Ik begon natuurlijk al toen ik heel jong was. Al op mijn vijfde. De enige opties die ik tot mijn beschikking had, dacht ik, waren man of vrouw. Ik had
graag meer opties opengehouden. Dat ik geen man was wist ik zeker, maar wat ik dan wél was? Ik voelde me vooral gewoon mezelf. Toch ging ik honderd procent voor het vrouw-zijn. Pas na mijn transitie realiseerde ik me dat. Ik ben heel senang met mijn lichaam hoor, en je mag me gerust vrouw noemen en met ‘zij’ en ‘haar’ aanspreken, maar na mijn transitie kwam ik erachter dat het ook ánders kan. Je hoeft je niet per se in één van die twee hokjes te wurmen. Er bestaat ook iets tussenin. Ik had dat graag wat eerder geweten.’

Conclusie

Het welzijnsvraagstuk van transseksuelen blijft erg onduidelijk. Bij elk aspect komen wij keer op keer uit bij meer vragen dan antwoorden, wat ons ernstige zorgen baart. Duidelijk is in ieder geval dat de zorg, hoe goedbedoeld deze ook wordt uitgevoerd, niet zorgvuldig kan zijn. De onzorgvuldigheid is zelfs zo groot dat wij ons sterk afvragen of wij dit wel in zijn huidige vorm moeten toestaan als samenleving. Of eigenlijk niet: Nee, dit moeten we niet langer op deze manier willen.

Bronnen

1 Reactie van Amsterdam UMC op Cass Review, 18 april 2024. https://open.overheid.nl/documenten/da360ebf-3d36-44ef-9610-0f1461bf0184/file
2 Reactie demissionair Minister voor Medische Zorg Pia Dijkstra https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-1145979.pdf
3 Metastudie over 27 studies naar transspijt: Regret after Gender-affirmation Surgery: A Systematic Review and Meta-analysis of Prevalence – Valeria P. Bustos et al, 19 maart 2021 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8099405/
4 Uitleg over problematiek van de Loss of Follow-up-bias: Selection bias due to loss to follow up in cohort studies – Chanelle J. Howe et al, 27 januari 2016 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5008911/#:~:text=Selection%20bias%20due%20to%20loss%20to%20follow%20up%20is%20the,of%20a%20relative%20effect%20measure
5 Twitter-tread van Michelle Alleva, 3 april 2023: https://twitter.com/michellealleva/status/1642654109382656002
6 Studie van Wiepjes uit 2018: https://www.senaat.eu/9370000/1/j4nvi0xeni9vr2l_j9vvkfvj6b325az/vl1om6kqo2ye/f=/vl1om6kqo2ye_opgemaakt.pdf
7 ‘Lies, damned lies, and statistics’ https://en.wikipedia.org/wiki/Lies,_damned_lies,_and_statistics
8 Gender-Dysphoric Adolescents and Gender Transition Regret: What We Don’t Know – SEGM,2 november 2021. https://segm.org/unknown_gender_transition_regret_rate_adolescents
9 Transition Regret and Detransition: Meanings and Uncertainties – Sarah C. J. Jorgensen, 2 juni 2023 https://link.springer.com/article/10.1007/s10508-023-02626-2
10 The Myth of “Reliable Research” in Pediatric Gender Medicine: A critical evaluation of the Dutch Studies-and research that has followed – E Abbruzzese, Stephen B Levine, Julia W Mason 2 januari 2023 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36593754/
11 Gender dysphoria in young people is rising—and so is professional disagreement – J Block, 23 februari 2023 in British medical Journal https://www.bmj.com/content/380/bmj.p382/rapid-responses
12 A Teen Gender-Care Debate Is Spreading Across Europe – Frieda Klotz 28 april 2023. Artikel in The Atlantic https://www.theatlantic.com/health/archive/2023/04/gender-affirming-care-debate-europe-dutch-protocol/673890
13 Medical revolt and the abandonment of the Dutch protocol: Comparative views on the provision of gender-affirming care to children – Eliot Tracz, 9 juni 2023 https://mckinneylaw.iu.edu/practice/law-reviews/iiclr/pdf/vol34p127.pdf
14 As Kids, They Thought They Were Trans. They No Longer Do. – Pamela Paul, 2 februari 2024. Artikel in the New York Times https://www.nytimes.com/2024/02/02/opinion/transgender-children-gender-dysphoria.html
15 YouTube search op trans regret: https://www.youtube.com/results?search_query=trans+regret
16 Continuation of Gender-affirming Hormones Among Transgender Adolescents and Adults – Christina M Roberts et al, 22 april 2022 https://academic.oup.com/jcem/article/107/9/e3937/6572526?login=false&utm_source=substack&utm_medium=email
17 WPATH Files – Mia Hughes, 4 maart 2024 https://environmentalprogress.org/big-news/wpath-files
18 WPATH Files – Mia Hughes als PDF: https://static1.squarespace.com/static/56a45d683b0be33df885def6/t/65ea1c1ea42ff5250c88a2f5/1709841455308/WPATH+Report+and+Files%28N%29.pdf
19 Nederlands artikel op Het Zoeklicht ter duiding wat de WPATH Files naar voren brengen, 14 maart 2024 https://www.zoeklicht.nl/nieuws/de-wpath-files-een-inkijk-in-het-ideologisch-fanatisme-van-transgenderzorg
20 Michael Shellenberger, in gesprek met Winston Marshall, 7 maart 2024 https://www.youtube.com/watch?v=nulK60b1lnA
21 Michael Shellenberger, in gesprek met Jordan Peterson, 28 maart 2024 https://www.youtube.com/watch?v=z7koRuL02sY
22 Amerikaanse transgenderorganisatie WPATH zou volgens gelekte documenten bewust kwetsbare mensen misleiden – Tineke van der Waal, 8 maart 2024 https://www.rd.nl/artikel/1055791-amerikaanse-transgenderorganisatie-wpath-zou-volgens-gelekte-documenten-bewust-kwetsbare-mensen-misleiden
23 The WPATH Files: Waarom de media er geen aandacht aan besteden (maar wij de hoop niet moeten opgeven) – Martin Harlaar, 2 mei 2024 https://www.humanistischverbond.be/blog/1449/the-wpath-files-waarom-de-media-er-geen-aandacht-aan-besteden-maar-wij-de-hoop-niet-moeten-opgeven/
24 A Wider Lens podcast 66 met Annelou de Vries en Thomas Steensma, 11 maart 2022 https://www.youtube.com/watch?v=fISYeDL38tQ
25 A Wider Lens podcast 69 nabeschouwing door de interviewers Stella O’Malley en Sasha Ayad, 1 april 2022
26 The Effect of Gender-Affirming Hormones on Gender Dysphoria, Quality of Life, and Psychological Functioning in Transgender Individuals: A Systematic Review – Taylah R. van Leerdam et al, 8 februari 2023 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC9991433/
27 Randomized-controlled trials are methodologically inappropriate in adolescent transgender healthcare – Florence Ashley, Diana M. Tordoff, Johanna Olson-Kennedy & Arjee J. Restar, 24 juni 2023 https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/26895269.2023.2218357
28 Biased Science in Texas & Alabama – Debra Kroszner, februari 2022 https://medicine.yale.edu/lgbtqi/clinicalcare/gender-affirming-care/biased-science/ 
29 New Randomized Trial Shows Trans Care Lowers Suicidality – Erin Reed, 7 september 2023 https://www.erininthemorning.com/p/new-randomized-trial-shows-trans
30 Without RCT, FDA May Consider Approval Of A Cross-Sex Hormone For Gender-Affirming Care – Joshua Cohen, 2 december 2023 https://www.forbes.com/sites/joshuacohen/2023/12/02/without-rct-fda-may-consider-approval-of-a-cross-sex-hormone-for-gender-affirming-care/?sh=4fb1a016a690
31 The gender-affirming model of care is incompatible with competent, ethical medical practice – Andrew Amos, 19 maart 2024 https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/10398562241239478#body-ref-ibr16-10398562241239478
32 Nederlandse experts: bewijs genderbehandeling onvoldoende – Artikel van Zembla ter ondersteuning van hun uitzending, 26 oktober 2023 https://www.bnnvara.nl/zembla/artikelen/nederlandse-experts-bewijs-genderbehandeling-onvoldoende
33 Should RCT’s be used as the gold standard for evidence based medicine? – Abhimanyu S. Ahuja, 8 maart 2019 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6374518/
34 Elf studies over desistance: https://www.transgendertrend.com/children-change-minds/
35 The Denton’s document pdf: https://gendercriticalwoman.blog/wp-content/uploads/2020/07/iglyo_v3-1-2.pdf
36 The Denton’s Document: Part 1 – Graham Linehan, 24 oktober 2020 https://grahamlinehan.substack.com/p/the-dentons-document
37 The Denton’s Document: Part 2 – Graham Linehan, 24 oktober 2020 https://grahamlinehan.substack.com/p/the-dentons-document-78d
38 Recensie van Rachel Cooke over Time to Think van Hannah Barnes in the Guardian, 19 februari 2023 https://www.theguardian.com/books/2023/feb/19/time-to-think-by-hannah-barnes-review-what-went-wrong-at-gids
39 Time to Think – Hannah Barnes (2023) ISBN 978-1800751118
40 DETRANS: When transition is not the solution – Az Hakeem (2023) ISBN 979-8862184549
41 The End of Gender: Debunking the Myths about Sex and Identity in Our Society – Debra Soh (2021) ISBN 978-1982132521
42 Irreversible Damage: Teenage Girls and the Transgender Craze –  Abigail Shrier (2021) ISBN 978-1800750364
43 Material Girls: Why Reality Matters for Feminism- Kathleen Stock (2021) ISBN 978-0349726601
44 TRANS: When Ideology Meets Realilty- Helen Joyce (2022) ISBN 978-0861540495
45 Mijn gender, wiens zorg? Onderzoek naar de toename in en veranderingen van de vraag naar transgenderzorg – Das, E., Wasserbauer, M. Loopuijt, C., Plug, I., Uilhoorn, A., van der Vleuten, A., & Verhaak, C. , Februari 2023. https://www.zonmw.nl/sites/zonmw/files/2023-05/11.-Mijn-Gender-Wiens-Zorg-rapport-definitief—mei-2023.pdf
46 Evaluatie van de kwaliteitsstandaard Transgenderzorg – somatisch pdf, februari 2024 https://zoek.officielebekendmakingen.nl/blg-1136798.pdf 
47 Interview met Valentijn de Hingh in Elle, 15 oktober 2017 https://www.elle.com/nl/lifestyle/interviews/a569312/groot-interview-valentijn-de-hingh-ik-ben-een-niks-ist/ 

Het origineel kan je terugvinden op Voorzij: Transspijt is mogelijk 33%